دریا،مسیر پیشرفت

«کاسپین، آبسکون، قزوین، ارقانیا، بحرباب، دیلم، عجم، طبرستان و خزر» مشهورترین نام های دریای مازنداران هستند، نام دریای خزر، منسوب به قوم خزرها یا غزهاست. آنان از ترکان قفقاز بودند که دولت مقتدری را بین دو رود «ولگا» و «دن» پدید آوردند و سالیان متمادی در همسایگی دو امپراتوری ایران و روم زیستند. بیشتر آن ها در پی یورش و حمله ی مغول ها از بین رفته و باقی آن ها به غرب کوچ کرده اند تا حدی که برخی ادعا کرده اند، بخشی از یهودیان اروپا و آمریکا از خزرهای ترک نژاد هستند. (1)

جفرافیا و مسائل خزر

دریای خزر، بزرگ ترین دریاچه ی جهان است که در مرز بین آسیا و اروپا و نیز محل تلاقی آسیای مرکزی، قفقاز و ایران قرار دارد. طول و عرض این دریا به ترتیب 1.204 و 320 کیلومتر و مساحت آن 376/5 هزار کیلومتر مربع می باشد. (2) دریای خزر از خلیج های متعدد، پنجاه جزیره و شبه جزیره های فراوان تشکیل شده است. رودخانه های بسیاری، همانند ولگا، سولاک، کورا، گرگان، اترک و سفید رود به آن می ریزند. از نظر ناهمواری های طبیعی، این دریا به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی با عمق 25، 788 و 1.025 متر تقسیم می شود. متوسط بارندگی آن دویست میلی متر و هم چنین، حداکثر و حداقل دمای آن، چهل و هیجده درجه سانتی گراد است. (3)
افزایش و یا کاهش سطح دریای خزر، از مسائل مشکل ساز است و افزایش آن طی سال های اخیر، زیان فراوانی را به کشورهای ساحلی وارد کرده به شکلی که برخی از تأسیسات گردش گری، مراکز ماهی گیری و منازل مسکونی حاشیه دریا به زیر آب رفته اند.
کارشناسان هنوز علت اصلی بالا آمدن آب این دریا را شناسایی نکرده اند، تا بتوانند روش مناسب جلوگیری از آن را ارائه دهند. از دیگر مسائل دریای خزر، آلودگی آن است. طی ده سال گذشته، حدود یک میلیون تن نفت با آب مخلوط شده و هر ساله سیصد تا چهارصد میلیون متر مکعب فاضلاب به این دریا می ریزد. این آلودگی ها به کاهش اکسیژن آب و نابودی جانداران دریا منجر می شود. (4)

ویژگی ها و امتیازات دریای خزر

دریای خزر از 575 نوع گیاه، 1332 گونه جانور و 850 نمونه ماهی برخوردار است. البته غنای دریا، بیشتر به ماهی است. در بخش های کم عمق شمالی، ماهیانی چون بلوگا و ماهی های خاویاری به چشم می خورد. ماهی آزاد و سفید از مشهورترین آن ها به شمار می روند. در خزر 20 گونه شاه ماهی وجود دارد، تا حدی که خزر با شاه ماهی بالیک و خاویار در جهان شناخته می شود. به علاوه کولی، سیم، کپور، زالیان و کفال از دیگر ماهی های این دریاست. دریای خزر، از لحاظ اقتصادی نیز پر اهمیت است. انواع نمک معدنی چون «میرابیلیت» در آن تولید می گردد، هم چنین، حمل و نقل در دریای خزر، تزانزیت کالا از خلیج فارس به آسیای مرکزی و قفقاز را آسان می سازد. مهم ترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است که آن را پس از خلیج فارس و سیبری، واجد بیشترین ذخایر نفتی جهان کرده است. نفت در خزر در 1302 / 1923 در باکو کشف شد و براساس یک پیش بینی به عمل آمده از 28 میلیارد بشکه ذخیره نفتی برخوردار است. پیش بینی می شود که تولید روزانه نفت در 1384 / 2005 به 2/6 میلیون بشکه برسد. (5)
دریای خزر از چند جهت برا ی کشورهای ساحلی دارای اهمیت است:
1. بخش قابل توجهی از محصولات شیلات منطقه و نیز حدود نود درصد خاویار جهان را تولید می کند؛
2. بیش از 25 درصد ذخیره ی نفتی جهان و نیز بیش از 20 هزار چاه فعال و غیر فعال نفت را در اختیار دارد؛
3. ویژگی های جوی آن به رویش جنگل و توسعه ی کشاورزی کمک کرده، زمینه های اشتغال را فراهم می آورد؛
4. راه ارتباطی مناسب و امنی برای حمل و نقل بار و مسافر است؛
در مورد ویژگی چهارم این مطلب قابل توجه است که راه ارتباطی مناسب در منطقه، گذر از دریای خزر و کشور ایران جهت حمل و نقل کالا و نفت است؛ زیرا این راه کوتاه ترین، کم هزینه ترین و امن ترین راه موجود در منطقه می باشد. ایران به دلیل دسترسی به آب های آزاد، موقعیت جغرافیایی ویژه، برخورداری از امنیت و ثبات سیاسی، بهره مندی از سواحل طولانی، در اختیار داشتن تجهیزات مناسب و توانایی لازم در تخلیه و بارگیری کالا، دارا بودن خطوط راه آهن سراسری و تلاش برای احداث و توسعه ی بنادر جنوبی خزر، می تواند راه مناسب برای تأمین کالاهای مورد نیاز کشورهای آسیای میانه باشد، و یا آنان را در راه کسب درآمد از طریق تجارت آسان با کشورهای اروپایی، منطقه خلیج فارس و... کمک نماید. (6)
پیش بینی ذخیره نفت دریای خزر تا سقف چهل میلیارد بشکه (پیش بینی دیگر)، افزایش روبه رو رشد قدرت نفتی کشورهای ساحلی دریای خزر و نیز عدم تعیین رژیم حقوقی آن، دست به دست هم داده و کشورهای ساحلی و کشورهای ذی نفع را در چگونگی انتقال نفت، با راه حل های گوناگون ذیل مواجه ساخته است:
1. آذربیجان، قزاقستان، روسیه، آب های شمالی روسیه؛
2. آذربایجان، گرجستان، دریای سیاه؛
3. آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، دریای سیاه؛
4. آذربایجان، ایران، ترکیه، دریای سیاه؛
5. ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، اقیانوس هند؛
6. قزاقستان، چین، خاور دور؛
7. ایران؛
این مسیرها به ترتیب با مشکلاتی چون بحران چچن، مسأله آبخازیا، نزاع دیرینه ارامنه و ترک ها، کردهای مخالف دولت ترکیه و طولانی بودن مسیر، مواجه اند که به ناامنی خطوط انتقال نفت و یا به افزایش هزینه احداث و نگهداری آن می انجامد. در حالی که ایران ارزان ترین و امن ترین مسیر انتقال نفت به بازارهای جهانی خواهد بود، ولی کشورهای سرمایه گذار نفتی چون آمریکا، به دلیل دشمنی با ایران، با انتقال نفت از طریق ایران مخالفت می کنند. (7)

رژیم حقوقی

یکی از مهم ترین مسائل دریای خزر که پس از فروپاشی شوروی، ظهور و بروز بیشتری پیدا کرد، ضرورت تعیین رژیم حقوقی جدید آن است. قبل از این، وضعیت حقوقی دریای خزر به وسیله ی معاهدات 1207 / 1828، 1300 / 1921 و 1319 / 1940 میان ایران و شوروی سابق، مشخص شده بود. بدین گونه که ایران براساس قرارداد ترکمان چای (1207 / 1828) از داشتن نیروی دریایی در دریای خزر محروم شده بود. اما در عهدنامه مودت و دوستی (1300/ 1921) به تساوی، به ایران و شوروی حق کشتی رانی جنگی و غیر آن داده شده و در قرارداد بازرگانی و دریانوردی (1319 / 1940) جزئیات رژیم دریانوردی مشخص گردید. این معاهدات، هیچ اشاره ای به چگونگی استفاده از منابع بستر دریا را مطرح نمی کنند، شاید به آن علت که در زمان انعقاد قراردادهای فوق، فناوری لازم برای بهره برداری از بستر وجود نداشت. پس از جنگ جهانی دوم، و به دنبال افزایش اهمیت و کاربردی نفت، و اقدام شوروی در بهره برداری وسیع تر از منابع نفتی، تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، به منظور استفاده از بستر دریا ضرورت یافت. این ضرورت، با فروپاشی شوروی سابق، افزایش کشورهای ساحلی و هجوم کنسرسیوم های نفتی جهان به منطقه، به یک مسأله اجتناب ناپذیر مبدل شد. (8)
سازمان همکاری های منطقه ای به علت نگرش های مختلف اعضا، درباره نوع رژیم حقوقی دریای خزر، چندان توفیقی نداشته است. زیرا، ترکمنستان، معیار 12 مایل دریایی را برگزید، آذربایجان به تقسیم سطح آب به مناطق ملی (تقسیم مساوی) و قزاقستان از مقررات دریایی سازمان ملل متحد دفاع می کند که همان معیار 12 مایل دریایی است. روسیه نیز، از تعمیم مقررات گذشته سخن می گوید، اما ایران که همانند آذربایجان خواهان واگذاری سهم مساوی و مشترک از این دریا به کشورهای ساحلی است، عقیده دارد تا قبل از روشن شدن اساس نامه حقوقی دریای خزر و قبول آن توسط همه کشورهای ساحلی، قراردادهای سابق می توانند اساسی برای فعالیت باشند... به نظر کارشناسان ایران، هنگام تدوین مقررات جدید نظام حقوقی دریای خزر باید به این عمل توجه کشور که دریای خزر با دیگر دریاچه های مشترک میان چند کشور تفاوت دارد. فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز در این باره می نویسد:
دریای خزر دارای ویژگی منحصر به فرد چه از نظر جغرافیای سیاسی، امنیتی و توانایی اقتصادی... [و] اکوسیستم می باشد و تشابهی با سایر دریاچه های مشترک بین دو یا چند کشور ندارد. شاید عرف رویه های قضایی و حتی کنوانسیون های عام بین المللی ناظر بر دریاها، نتوانند کمک زیادی به حل مشکل کنند... [و] مشکلات دریای خزر باید با وساطت کلیه کشورهای ساحلی بدون مداخله دیگر کشورها حل شود. (9)

پی نوشت :

1. «نام های دریای مازنداران»، کمال حاج سید جوادی، فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال پنجم، شماره 14 (تابستان 1375) ص 9 - 14.
2. این مساحت مربوط به سال 1359شمسی است و با افزایش یا کاهش سطح آب آن، مساحتش نیز تغییر می کند.
3. «جغرافیای دریای خزر» بهرام امیر احمدیان، فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال پنجم، شماره 14 (تابستان 1375) ص 17 - 20.
4. همان، ص 27 - 32.
5. همان، ص 20 - 26 .
6. «ترانزیت کالا از ایران، رقابت ها و چالش ها»، وجیهه صادقیان، فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال هفتم، شماره 23 (پاییز 1377) ص 149 - 158.
7. «اشتراک و تضاد منافع روسیه، غرب و ایران در حوزه ی خزر»، محمدرضا دبیری، فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ششم، شماره 21 (بهار 1377) ص 87 - 90 .
8. «وضعیت حقوقی دریای خزر» جمشید ممتاز، فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال چهارم، شماره 10 (تابستان 1374) ص 123 - 130.
9. «بررسی موضع ایران در قبال نظام حقوقی دریای خزر»، دونایووا ،فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال هفتم، شماره 23 (پاییز 1377) ص 117-121.

منبع: کتاب مسایل منطقه ای ایران